Wat is depersonalisatie, derealisatie en dissociatie en wat kan er aan gedaan worden?

Depersonalisatie/Derealisatie is een vorm van dissociatieve stoornis die bestaat uit een langdurige of terugkerende ervaring van onthechting (dissociatie) van het eigen lichaam of mentaal functioneren, meestal met de indruk een externe waarnemer te zijn geworden van het eigen bestaan (depersonalisatie), of los te staan van de eigen omgeving (onrealisatie).

De aandoening wordt vaak veroorzaakt door ernstige stress en kan zich ook voordoen tijdens een burn-out. De diagnose is gebaseerd op specifieke symptomen nadat andere mogelijke oorzaken zijn uitgesloten. De behandeling bestaat uit psychotherapie en behandeling met medicijnen bij depressie en/of angst.

Dit artikel gaat verder in op derealisatie, depersonalisatie en dissociatie, waarbij we graag de kanttekening maken dat we geen expert zijn op dit gebied, maar de klachten veelal zien voorkoen bij een burn-out. Vaak als de burn-out opgelost wordt, zijn deze klachten ook minder of zelfs weg. We zijn derhalve geen kennishebbende op dit gebied buiten de burn-out relatie.

Derealisatie, depersonalisatie of dissociatie door burn-out of stress?

Het zijn de symptomen die kunnen horen bij een burn-out

Bekijk meer symptomen van een burn-out in ons uitgebreide E-book

Derealisatie, depersonalisatie of dissociatie?

Ongeveer 50% van de algemene bevolking heeft minstens één ervaring van depersonalisatie of kortstondige derealisatie meegemaakt. Echter, slechts 2% van de mensen voldoet aan de criteria voor depersonalisatie/derealisatie. De twee stoornissen zijn ook een symptoom van vele andere psychiatrische en somatische stoornissen zoals stuiptrekkingen.

Wanneer depersonalisatie of derealisatie onafhankelijk van een andere mentale of fysieke stoornis optreedt, en persistent of terugkerend is en het functioneren in gevaar brengt, wordt het een depersonalisatie/derealisatiestoornis genoemd.

Het probleem komt even vaak voor bij mannen als bij vrouwen. De gemiddelde leeftijd in het begin is 16 jaar. Deze stoornis kan in de vroege of medio kinderjaren beginnen; slechts 5% van de gevallen begint na de leeftijd van 25 jaar en het begint zelden na de leeftijd van 40 jaar.

De relatie met stress (etiologie)

Mensen met depersonalisatie/derealisatiestoornissen hebben vaak te maken gehad met ernstige stress, zoals:

• Tijdens de kindertijd emotioneel misbruikt of verwaarloosd (een bijzonder veel voorkomende oorzaak).
• Fysiek misbruikt
• Getuige van huiselijk geweld
• Een ouder met een ernstige handicap of psychische aandoening
• Een familielid of goede vriend(in) die onverwacht overlijdt

Periodes van deze stoornissen kunnen worden veroorzaakt door intermenselijke, financiële of beroepsmatige stress; depressie; angst; of het gebruik van illegale drugs, met name marihuana, ketamine of hallucinogenen, of een burn-out.

Symptomen depersonalisatie

Symptomen van depersonalisatie/derealisatie zijn over het algemeen episodisch en nemen toe en af in intensiteit. Deze episodes kunnen enkele uren tot enkele dagen of weken, maanden of soms jaren duren. Maar bij sommige patiënten zijn de symptomen voortdurend aanwezig en hebben ze jarenlang of zelfs decennialang dezelfde intensiteit.

Een veel voorkomend symptoom van depersonalisatie is het gevoel hebben los te komen van het eigen lichaam. Patiënten voelen zich als een externe waarnemer van hun eigen leven. Veel patiënten zeggen ook dat ze een gevoel van onwerkelijkheid hebben (derealisatie) of dat ze een robot zijn (geen controle hebben over wat ze doen of zeggen).

Ze kunnen zich emotioneel en lichamelijk gevoelloos of afstandelijk voelen, met weinig emotie. Sommige patiënten kunnen hun emoties (alexithymie) niet herkennen of beschrijven. Ze voelen zich vaak losgekoppeld van hun herinneringen.

Symptomen derealisatie

Een symptoom van derealisatie is dan weer een indruk van onthechting van de eigen omgeving (bv. mensen, objecten,…), en alles lijkt onwerkelijk. Patiënten kunnen het gevoel hebben dat ze in een droom of een mist zitten of dat een glazen wand of een sluier hen van hun omgeving scheidt. De wereld lijkt levenloos, kleurloos of kunstmatig. Een subjectieve vervorming van de wereld komt vaak voor. Objecten kunnen er bijvoorbeeld wazig of ongewoon helder uitzien; ze kunnen er vlakker, kleiner of groter uitzien dan ze zijn. Geluiden kunnen meer of minder luid lijken dan ze zijn; de tijd kan te langzaam of te snel lijken te verstrijken.

De symptomen zijn bijna altijd pijnlijk en in ernstige gevallen bijzonder ondraaglijk. Angst en depressie komen vaak voor. Sommige patiënten vrezen onomkeerbare hersenbeschadiging of denken dat ze gek worden. Anderen zijn geobsedeerd om te weten of alles wat ze waarnemen écht bestaat. De patiënt weet echter altijd dat zijn of haar ervaring van “onwerkelijkheid” niet echt is, maar vertegenwoordigt wat hij of zij voelt. Dit bewustzijn van depersonalisatie/derealisatie onderscheidt zich op die manier van een psychotische stoornis, waarin een dergelijk inzicht altijd ontbreekt.

Lees ook: Derealisatie of depersonalisatie door burn-out oplossen?

Bekijk ons aanbod: coaching bij burn-out

Diagnose

De diagnose van de depersonalisatie/derealisatiestoornis is klinisch en gebaseerd op de criteria van de ‘Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition’ (DSM-5):

• Patiënten hebben aanhoudende of terugkerende episodes van depersonalisatie, derealisatie, of beide.
• De patiënt weet dat zijn of haar ervaring van “onwerkelijkheid” niet echt is (d.w.z. dat hij of zij een intact gevoel van realiteit heeft).
• Symptomen veroorzaken veel leed of brengen het sociaal of beroepsmatig functioneren aanzienlijk in gevaar.

Ook andere reeds eerder genoemde symptomen kunnen op zich een bijkomende diagnose vormen van de stoornis (bijvoorbeeld stuiptrekkingen, middelenmisbruik, paniekstoornis, depressieve stoornis, andere dissociatieve stoornis).

MRI en EEG worden uitgevoerd om fysieke oorzaken te elimineren, vooral als de symptomen of progressie atypisch zijn (bijv. als de symptomen na de leeftijd van 40 jaar begonnen zijn). Ook kan een urinetoxicologisch onderzoek aangewezen zijn. Ten slotte kunnen psychologische tests, gestructureerde interviews en vragenlijsten nuttig zijn.

Prognose

Patiënten met een depersonalisatie/derealisatiestoornis verbeteren vaak met een therapeutische interventie. Volledig herstel is mogelijk voor veel patiënten, vooral voor patiënten met symptomen die zich manifesteren in relatie tot aantoonbare stress, die door middel van behandeling kan worden opgevangen, en patiënten met symptomen die niet blijven bestaan. Bij anderen worden depersonalisatie en derealisatie dan weer meer een chronische aandoening.

Aanhoudende of terugkerende depersonalisatie of derealisatie kan echter leiden tot een minimale ‘handicap’ als patiënten in staat zijn om het gevoel van depersonalisatie te onderdrukken door zich te richten op andere gedachten of activiteiten. Sommige patiënten worden geconfronteerd met deze ‘handicap’ door een chronisch gevoel van vreemdheid of door de angst en/of depressie die daarmee gepaard gaat.

Behandeling

Bij de behandeling van depersonalisatie/derealisatie moet worden gekeken naar alle stressfactoren die verband houden met het ontstaan van de stoornis, evenals naar stressfactoren uit het verleden (bijv. kindermishandeling of -verwaarlozing) die vatbaar zijn voor depersonalisatie en/of derealisatie.

Verschillende psychotherapieën (bijv. psychodynamische psychotherapie, gedrags- en cognitieve therapie, hypnose) zijn bij sommige patiënten effectief:

• Cognitieve benaderingen kunnen dwangmatig denken over de ervaring van onwerkelijkheid blokkeren.
• Gedragstechnieken kunnen de patiënt helpen bij het uitvoeren van taken die hem of haar afleiden van depersonalisatie en derealisatie.
• Gebruik maken van alle 5 de zintuigen (bijv. het spelen van luide muziek of het plaatsen van een stuk ijs in de hand) om patiënten te helpen zich meer verbonden te voelen met zichzelf en de wereld.
• Psychodynamische behandeling helpt de patiënt om negatieve gedachten, onderliggende conflicten of ervaringen te beheren die bepaalde gevoelens voor zichzelf ondraaglijk maken en dus gedissocieerd zijn.
• Het monitoren en benoemen van de invloed en dissociatie op elk moment tijdens de behandelingssessies is bij sommige patiënten effectief.

Wat werkt?

Er zijn in het verleden verschillende geneesmiddelen gebruikt, maar geen van hen heeft een duidelijk aangetoonde werkzaamheid. Sommige patiënten lijken echter te worden verlicht door selectieve serotonineheropnameremmers, lamotrigine, opioïde antagonisten, anxiolytica en stimulerende middelen. Deze geneesmiddelen werken echter grotendeels door zich te richten op andere psychiatrische stoornissen (bijvoorbeeld angst, depressie) die vaak gepaard gaan met of veroorzaakt worden door depersonalisatie en derealisatie.

EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing)-therapie (oogbewegingsdesensibilisatie en -verwerking), uitgevoerd door een getrainde professional, is vandaag de dag de meest gebruikte therapie bij deze stoornis. Deze techniek, die in de jaren negentig van de vorige eeuw is ontstaan, helpt om informatie in de hersenen te verwerken, met belangrijke resultaten. Farmacotherapie wordt in mindere mate toegepast. Het richt zich op geassocieerde psychiatrische pathologieën of symptomen zoals depressieve symptomen die zich vaak ontwikkelen na een trauma.

Gerelateerde artikelen

• Jezelf vergelijken met anderen – En waarom jou dit heel ongelukkig kan maken..
• Hulp bij burn-out – Waar moet je beginnen?
• Een knoop in je maag – Wat is de oorzaak en wat kun je eraan doen?

Hulp bij burn-out en stress

Het verminderen van stress en het herstellen van een burn-out is geen sinecure. Heb je ondersteuning nodig, dan kan je op onze hulp rekenen. Onze coaches zijn allemaal gespecialiseerd in jouw problematiek. Door hun jarenlange ervaring kunnen ze samen met jou werken aan jouw herstel. Van het resultaat van onze 1-op-1 coaching heb jij je leven lang plezier!

Bekijk ons aanbod voor:

• Stress coaching
• Burn out coaching
• Ondernemerscoaching