Ziekteverzuim is een groeiende uitdaging binnen gemeentelijke organisaties. Minder mensen, meer werk en een groeiende druk op de dienstverlening. Mensen die zich dagelijks inzetten voor hun gemeente ervaren veel stress. Kun je hier als werkgever iets aan doen? Wat is het geheim van gemeenten met een laag ziekteverzuim?

Gemeenten met een structurele aanpak van verzuimpreventie laten zien dat ze hun mensen centraal stellen. Door te investeren in vitaliteit, werkplezier en goed leiderschap, bouwen zij aan gezonde teams en aan een organisatie waar mensen zich in de nabije toekomst gezien, gesteund en gemotiveerd voelen.

Verzuimcijfers: feiten en trends in de sector

In het vierde kwartaal van 2023 was er een lichte daling ten opzichte van het jaar ervoor, toen het verzuim nog 5,6 procent was. Maar over het algemeen stijgen de verzuimcijfers binnen gemeenten nog altijd in vergelijking met uitkomsten van voorgaande jaren. In 2024 lag het ziekteverzuimpercentage op 6,7 % – een duidelijke toename ten opzichte van 6,5 % in 2023, vooral zichtbaar in de grotere gemeenten [1].

Ook in het eerste kwartaal van 2025 was er een stijging: het verzuim binnen de sector openbaar bestuur en overheidsdiensten kwam uit op 6,9 %, tegenover 6,5 % een jaar eerder. Achter deze cijfers gaat een groeiende werkdruk schuil, druk op medewerkers en de toenemende impact op de kwaliteit van gemeentelijke dienstverlening. Deze cijfers laten zien dat verzuim vanwege ziekte een serieus probleem is dat niet langer genegeerd kan worden.

Gelukkig staat het A&O fonds Gemeenten klaar om te helpen. Ze bieden gemeenten inzichten in verzuimtrends en -oorzaken en helpen bij het ontwikkelen van duurzaam inzetbaarheidsbeleid. Door data en heldere analyses krijgen gemeenten grip op verzuim en tools om doelgerichte maatregelen te nemen. Gemeenten kunnen vervolgens gerichte maatregelen nemen om het ziekteverzuimpercentage terug te dringen en de inzetbaarheid van hun medewerkers te vergroten.

Een sector onder druk

De gemeentesector is volop in beweging. Gemeenten dragen een grote verantwoordelijkheid voor de veiligheid, ruimtelijke ordening, jeugdzorg en burgerzaken. Tegelijkertijd worden zij geconfronteerd met bezuinigingen, krappe arbeidsmarkt, digitaliseringsdruk en steeds hogere verwachtingen van burgers. Hierdoor neemt het verzuim toe in deze sector.

Volgens het A&O fonds Gemeenten ligt het gemiddelde ziekteverzuim binnen gemeentelijke organisaties op 6 à 6,5 procent. Daarmee zitten ze aan de top binnen de publieke sector. Deze cijfers laten zien dat er iets structureel misgaat. Hoog tijd om stil te staan bij wat mensen nodig hebben om goed en gezond hun werk te kunnen doen.

De personeelsdynamiek binnen gemeenten is volop in beweging. Enerzijds groeit het aantal medewerkers, mede dankzij een instroom van jonge professionals onder de 35 jaar. Tegelijkertijd neemt de uitstroom van oudere collega’s toe door vergrijzing, wat de personele bezetting onder druk zet. Gemeenten doen er dan ook alles aan om mensen te behouden, met extra focus op het behoud van jong talent. Deze ontwikkelingen raken direct de arbeidsmarktpositie van gemeenten en vragen om doordacht en toekomstgericht personeelsbeleid om te zorgen voor continuïteit en kwaliteit in de organisatie.

Complexe taken, versnipperde rollen

De gemiddelde gemeenteambtenaar opereert op het snijvlak van beleid, uitvoering en maatschappelijke impact. In de praktijk betekent dit:

• Snel schakelen tussen dossiers met uiteenlopende belangen.
• Werken binnen strakke wet- en regelgeving.
• Rekening houden met politieke gevoeligheden.
• Verwachtingen managen van burgers, collega’s en bestuurders.

Veel medewerkers zijn betrokken en deskundig, maar ervaren regelmatig taak- en rolonduidelijkheid. Wie beslist wat? Waar ligt de verantwoordelijkheid? Hoeveel vrijheid heb ik echt in mijn werk? Deze onduidelijkheid vergroot het risico op stress, conflicten en verminderde motivatie.

Om medewerkers inzetbaar en vitaal te houden, zijn organisatieontwikkeling, professionalisering en mobiliteit van groot belang. Ze stimuleren groei, versterken het aanpassingsvermogen en helpen mensen mee te bewegen met veranderingen binnen en buiten de organisatie.

Politieke druk en verandervermoeidheid

De politiek-bestuurlijke realiteit zorgt ervoor dat gemeenten continu in beweging zijn. Ambtenaren kunnen zelden in een stabiele werkomgeving werken vanwege reorganisaties, bestuurswisselingen en beleidsherzieningen. Daarbovenop komen financiële uitdagingen. Voor sommige gemeenten wordt 2026 nu al bestempeld als een mogelijk ‘vrije val’-jaar. Ook daarna blijven zich veranderingen en uitdagingen voordoen op het gebied van arbeid, financiën en beleid.

Deze vooruitzichten zorgen bij veel organisaties voor krampachtigheid in besluitvorming en starre keuzes. HR-adviseurs signaleren een groeiende angstcultuur waarin medewerkers terughoudend worden in het nemen van verantwoordelijkheid, uit angst om fouten te maken of hun baan te verliezen. Dat gaat ten koste van eigenaarschap en werkplezier. Kies daarom bewust welke taken en doelen je voorrang wilt geven om de werkdruk terug te dringen.

De tol van verantwoordelijkheid in het sociaal domein

Binnen het sociaal domein (jeugd, Wmo, participatie) is de werkdruk bijzonder hoog. Sinds de decentralisaties dragen gemeenten de verantwoordelijkheid voor kwetsbare inwoners die vaak complexe, meervoudige problemen hebben. Medewerkers in dit domein staan dan ook voor pittige opgaven, waarbij ze voor emotionele en sociale uitdagingen staan. Die combinatie zorgt voor een zware emotionele belasting en vraagt veel van hun veerkracht.

Medewerkers balanceren tussen menselijke betrokkenheid en kille regelgeving. Ze zien schrijnende situaties, maar moeten soms ‘nee’ zeggen of ingrijpende maatregelen nemen. Dat wringt. Het gevoel niet te kunnen doen wat écht nodig is, zorgt voor morele stress – een van de belangrijkste oorzaken van verzuim in deze sector. Uit onderzoek van Berenschot (2021) blijkt dat maar liefst één op de drie ambtenaren regelmatig dit soort morele spanningen ervaart.

Interne factoren: stressveroorzakers binnen de organisatie

Naast externe druk zijn er ook interne factoren die bijdragen aan verzuim. Werkdruk en stress zijn volgens bedrijfsartsen de belangrijkste oorzaken van langdurig verzuim. Negen op de tien gemeenten geeft aan dat werkdruk een serieus probleem binnen de organisatie is. Het salaris blijkt bij gemeenten geen belemmerende factor te zijn voor hoger ziekteverzuim.

• Onvoldoende duidelijke werkafspraken en taakverdeling.
• Gebrek aan feedback of ondersteuning van leidinggevenden.
• Afwezigheid van reflectie- of herstelmomenten.
• Gebrek aan zeggenschap of invloed op de eigen planning.

Volgens TNO zijn autonomie, sociale steun en zingeving de belangrijkste buffers tegen werkstress. Wanneer deze ontbreken, neemt het risico op uitval toe. De betrokkenheid en inzetbaarheid van werknemers zijn noodzakelijk om uitval te voorkomen.

De rol van reorganisaties en digitalisering

Uit cijfers van het A&O fonds Gemeenten blijkt dat ruim 60% van de ambtenaren in de afgelopen vijf jaar een reorganisatie meemaakte. Tegelijkertijd voltrekt de digitalisering zich in hoog tempo – van procesautomatisering tot datagedreven werken. Het resultaat: een werkomgeving die voortdurend in beweging is. Voor medewerkers betekent dat regelmatig schakelen, terwijl personeelstekorten of onduidelijke processen de voortgang soms flink in de weg kunnen zitten.

Verandering kan verfrissend zijn, maar zonder begeleiding wordt het een bron van stress. Zeker als de communicatie tekortschiet, de doelen onduidelijk zijn en medewerkers het gevoel hebben dat er over hen, in plaats van met hen wordt besloten. Juist in zulke trajecten is het belangrijk dat de opdracht helder is en verantwoordelijkheden duidelijk zijn verdeeld. Alleen dan kunnen mensen hun werk effectief en met vertrouwen blijven doen.

Cognitieve overbelasting door complexiteit

Gemeenteambtenaren moeten complexe wet- en regelgeving vertalen naar persoonlijke situaties. Dat vraagt veel van hun denkvermogen en aanpassingskracht. Tegelijkertijd is de kans op fouten groot, terwijl inwoners juist recht hebben op heldere en eerlijke besluiten. Die constante mentale druk eist zijn tol: veel medewerkers ervaren concentratieproblemen, vermoeidheid en spanningsklachten – typische signalen van langdurige stress.

Langdurige stress heeft niet alleen psychische gevolgen, maar tast ook je lichaam aan. Uit onderzoek van McEwen (2006) [2] blijkt dat het onder andere het immuunsysteem, het slaappatroon en het geheugen kan verstoren. Structurele overbelasting maakt medewerkers letterlijk ziek.

Maar gelukkig leidt langdurige stress meestal niet tot arbeidsongeschiktheid. Na uitval door stress kunnen de meeste medewerkers (gedeeltelijk) hun betrekking bij de gemeente hervatten – bijvoorbeeld via aangepaste taken of een geleidelijke opbouw. Het is belangrijk om die ruimte en ondersteuning actief te bieden. Met de begeleiding van gespecialiseerde coaches is in veel organisaties re-integratie verricht, waardoor medewerkers beter en sneller terug konden keren.

De impact van taakonduidelijkheid en leiding

In de publieke sector ligt de aard van verzuim meestal in de werkomgeving, niet bij de persoon zelf. Leidinggevenden spelen hier een belangrijke rol. Wanneer sturing ontbreekt, kaders onduidelijk zijn of de leiding niet goed bereikbaar is, voelen medewerkers zich al snel alleen. Dat kan leiden tot minder betrokkenheid, een laag energieniveau en eigen grenzen overschrijden.

Je kunt deze oorzaak van verzuim voorkomen door leidinggevenden te trainen om stresssignalen te herkennen, open gesprekken te voeren en psychologische veiligheid te bevorderen. Het is daarbij belangrijk om de effecten van deze trainingen goed te monitoren, zodat zichtbaar wordt wat werkt en wat bijdraagt aan meer werkplezier en duurzame inzetbaarheid.

Langdurig verzuim: het onderschatte probleem

Langdurig verzuim neemt een steeds groter aandeel in binnen het totale ziekteverzuim binnen de gemeentelijke sector. Als medewerkers langere tijd uitvallen, lopen de verzuimkosten snel op en komt de werkdruk bij collega’s extra hoog te liggen. Dit raakt direct de kwaliteit en continuïteit van de dienstverlening aan inwoners.

Een gemeente die dit probleem erkent, is een gemeente die actief beleid voert om langdurig verzuim tegen te gaan. Dat begint bij tijdig signaleren, maar vraagt ook om goede begeleiding van zieke medewerkers, een veilige, gezonde werkomgeving en een goede voorbereiding op re-integratie.

Door langdurig verzuim serieus en structureel aan te pakken, besparen gemeenten niet alleen kosten, maar ze investeren vooral in het welzijn en de inzetbaarheid van hun mensen.

Analyse: waarom ziekteverzuim zo moeilijk te keren is

De combinatie van voortdurende verandering, complexe opgaven, bezuinigingen en emotionele belasting maakt het werk voor veel gemeentemedewerkers zwaar. Ze blijven loyaal en betrokken, maar raken langzaam uitgeput. Ondanks alle inspanningen blijft de druk op teams hoog. En omdat verzuim invloed heeft op de werklast van anderen, zien we dat langdurige uitval binnen een team kan leiden tot extra druk op collega’s – die op hun beurt ook risico lopen om uit te vallen.

In veel gemeenten heerst bovendien een cultuur van ‘de schouders eronder’, waarin hulp vragen soms voelt als toegeven aan falen. Daardoor worden signalen van overbelasting vaak te laat gezien of besproken.

Verzuimregistratie en rapportage: meten is weten

Een effectief verzuimbeleid begint bij goed inzicht. Daarom is zorgvuldige verzuimregistratie en rapportage onmisbaar voor gemeenten. Door gegevens systematisch bij te houden en te analyseren, kun je trends en knelpunten tijdig herkennen en kun je gericht bijsturen.

Het A&O fonds Gemeenten ondersteunt hierbij, onder andere met tools en advies om een effectief registratiesysteem op te zetten en verzuimcijfers te analyseren. Ook de Personeelsmonitor Gemeenten biedt waardevolle inzichten in trends rondom ziekteverzuim en personeelsbezetting. En veel gemeenten schakelen de arbodienst in om een verzuimbeleid en re-integratietrajecten op te stellen.

Meten is weten: alleen door structureel te monitoren, kunnen gemeenten werken aan een gezonde, vitale organisatie.

Oplossingsrichting: investeren in stressvaardigheid en teamontwikkeling

Effectieve verzuimpreventie begint bij je bewustzijn vergroten, met als doel de werkdruk terug te dringen binnen de organisatie. Dat vraagt om:

• Training in stresssignalen herkennen.
• Vaardigheden ontwikkelen in het begrenzen van werk.
• Teaminterventies om werkdruk bespreekbaar te maken.
• Heldere taakafspraken en verwachtingen formuleren.
• De meest genomen maatregelen, zoals het voeren van gesprekken en coaching, het uitbreiden van de formatie en prioritering van werk om de werkdruk effectief terug te brengen.

Bij Meulenberg Training & Coaching werken we met de BERG-methode (Bewegen, Eten, Rust, Gedrag) als praktische kapstok voor gedragsverandering en herstel. We trainen medewerkers en leidinggevenden in het herkennen, beïnvloeden en voorkomen van stress.

Praktijkvoorbeeld: training bij een gemeentelijke uitvoeringsdienst

Een uitvoeringsdienst in een middelgrote gemeente kampte met hoog verzuim en lage moraal. Medewerkers klaagden over onduidelijkheid, hoge werkdruk en weinig invloed op hun planning. We verzorgden een driedelige training met als doel:

1. Inzicht krijgen in stresspatronen en beïnvloedbare factoren
2. Teamregels opstellen volgens de regeling over werkdruk, pauzes en samenwerking
3. Feedback geven op rolverdeling en sturing

Na drie maanden rapporteerde het team meer rust, betere samenwerking en een merkbare daling van het verzuim. De resultaten van de training kunnen overzichtelijk in een tabel worden weergegeven om de voortgang en besparingen inzichtelijk te maken.

Economische en menselijke winst van preventie

Een gemiddelde ziektedag kost een gemeente ongeveer €300 per medewerker (bron: A&O fonds Gemeenten). Bij langdurige uitval lopen de kosten al snel op tot tienduizenden euro’s. Maar verzuim draait niet alleen om cijfers. Achter elk verzuimgeval zit een medewerker die uitvalt, omdat het simpelweg niet meer gaat. Geen energie, geen plezier, geen ruimte om bij te dragen.

Juist daarom is investeren in preventie geen kostenpost, maar een slimme en menselijke keuze. Het betaalt zich dubbel en dwars terug: in lagere verzuimcijfers, maar vooral in betrokken en vitale medewerkers.

Tot slot: een uitnodiging tot reflectie

Uiteindelijk draait het in gemeentelijke organisaties om mensen. Om collega’s die elke dag hun inzet, kennis en betrokkenheid geven in een steeds complexere en veeleisendere omgeving. Door echt oog te hebben voor hun welzijn, ruimte te bieden voor herstel en te investeren in duurzame inzetbaarheid, kunnen we samen bouwen aan sterke, veerkrachtige gemeenten.

Het vraagt aandacht, tijd en soms moedige keuzes, maar het is meer dan de moeite waard. Voor de organisatie, voor de dienstverlening en vooral voor de mensen die het verschil maken.

Benieuwd hoe wij jouw organisatie kunnen ondersteunen met trainingen op het gebied van stresspreventie en duurzame inzetbaarheid?

Veelgestelde vragen

Referenties

1. Aeno.nl -Ziekteverzuim in 2024 licht gestegen, vooral bij grote gemeenten – Gevonden op 08/07/2025
   Link naar de pagina op aeno.nl
2. Researchgate.net – Protective and damaging effects of stress mediators: central role of the brain – Gevonden op 08/07/2025
   Link naar de pdf op researchgate.net